Weten wij wat de overheid over ons weet?
Overheden verzamelen gegevens over burgers en gebruiken die gegevens om deze zelfde burgers te controleren. Sinds het discriminerende algoritme van de toeslagenaffaire weten we dat dit niet zonder gevaren is. Duizenden ouders belandden - vaak onterecht - in de kaartenbak van de afdeling fraudeopsporing.
Maar welke andere overheidsdiensten maken gebruik van dit soort methoden? En op basis van welke kenmerken wordt bepaald dat de ene burger wel een gevaar of een potentiële fraudeur is en de andere niet? Wat weet zij eigenlijk allemaal van ons? En hoe gaat zij met onze informatie om? Welke toepassingen zijn er behalve fraudecontrole bijvoorbeeld nog meer?
Allemaal vragen die Argos ertoe brachten om samen met de onderzoeksjournalistieke organisatie Lighthouse Reports de overheid op grote schaal te bevragen, gebruikmakend van de Wet open overheid. De resultaten vindt u in dit dossier.
Sinds 1 juli worden door de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) de persoonlijke gegevens van alle patiënten in de geestelijke gezondheidszorg in Nederland verzameld. Bij de totstandkoming van deze maatregel zijn grote fouten gemaakt, blijkt uit onderzoek van Argos. Een groep bezorgde zorgverleners heeft een rechtszaak aangespannen om de maatregel ongedaan te krijgen.
Sinds 1 juli worden door de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) de persoonlijke gegevens van alle patiënten in de geestelijke gezondheidszorg in Nederland verzameld. Bij de totstandkoming van deze maatregel zijn grote fouten gemaakt, blijkt uit onderzoek van Argos. Een groep bezorgde zorgverleners heeft een rechtszaak aangespannen om de maatregel ongedaan te krijgen.
Op 17 november 2022 vroeg een aantal mensen verenigd in de actiegroep 'Vertrouwen in de GGZ’ via de Wet open overheid stukken (Woo) op bij de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) die verband houden met de ‘verplichte levering van gegevens’ (de zogenaamde HoNos+lijsten). Argos bestudeerde de mailwisseling tussen de NZa en de Autoriteit Persoonsgegevens (AP), legde passages voor aan experts en kwam tot een reconstructie.
Wat je zegt in de spreekkamer, blijkt niet automatisch binnen vier muren te blijven. Vaak zonder dat cliënten het weten worden gegevens uit vertrouwelijke gesprekken met psychiaters en psychologen gedeeld met de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa). Via een rechtszaak komen enkele cliënten, psychiaters en andere deskundigen in het verweer. Adri Abma en Monique zijn beiden cliënt in de GGZ én eisers in de rechtszaak.
Recent legden journalisten van Argos, Lighthouse Reports, Vers Beton en Follow The Money voor het eerst een ‘slim’ fraude-algoritme van de overheid op de snijtafel. Het ging hier om een algoritme dat door de gemeente Rotterdam werd gebruikt bij het opsporen van bijstandsfraude. Reinier Tromp, data-journalist bij Argos: ‘Het is voor het eerst in de wereld dat journalisten dit in handen hebben gekregen.’
De gemeente Rotterdam kent bijna 30.000 mensen in de bijstand. Zo’n 1.000 daarvan worden elk jaar onderworpen aan een uitgebreide controle vanwege een verdenking van ‘onrechtmatigheden’. Bijvoorbeeld omdat ze een cadeau aannemen, een betaalde klus niet doorgegeven of een formulier verkeerd invullen.
De gemeente Rotterdam richtte haar pijlen bij het opsporen van bijstandsfraude voornamelijk op jonge moeders en mensen die het Nederlands niet goed machtig zijn. Deze mensen werden strenger gecontroleerd door de gemeente. Dit blijkt uit onderzoek van Argos, Lighthouse Reports, Vers Beton en Follow The Money die voor het eerst een ‘slim’ fraude-algoritme in zijn geheel onder de loep namen.
Tot vorig jaar maakten nog zeker vijf gemeenten gebruik van de zogenoemde ‘fraudescorekaart’: een algoritme dat mensen wel of niet zou bestempelen als fraudeur. Naar aanleiding van eerder onderzoek van Argos richtte de vakbond FNV in juli 2022 een meldpunt op voor mensen die meenden slachtoffer te zijn geworden van deze fraudescorekaart. Een van de mensen die zich daar meldde, is Anne Marie Appeldoorn.
Vakbond FNV heeft aangifte gedaan bij de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) tegen vijf gemeenten die nog tot vorig jaar gebruikt maakten van de omstreden ‘fraudescorekaart’.
Je komt bij het loket om bijstand aan te vragen en nadat je de nodige vragen hebt beantwoord, zegt de gemeenteambtenaar: u ziet er best aardig uit, maar we verdenken u van fraude. Twee uur later staat de sociale recherche in je huis en trekt alle laden en kastjes open.
Je woont in een buurt met problemen en een team fraudecontroleurs van de overheid komt onaangekondigd aan de deur, want je bent geselecteerd voor een huisbezoek. Ze vertellen niet dat je in beeld bent gekomen omdat uit de data blijkt dat je sinds een tijdje een alleenstaande moeder bent, je woning behoorlijk groot is voor iemand met een bijstandsuitkering en iemand een melding over je heeft gedaan.
De overheid voorspelt na het verbod op het ‘sleepnet’ SyRI nog altijd fraude op adressen in sociaal-economisch zwakkere wijken. Argos en Lighthouse Reports deden onderzoek naar de methode, waarbij gemeenten en instanties als Belastingdienst, UWV en politie risicosignalen delen. ‘Dit gaat over een overheid die zoveel van je afweet dat die altijd iets kan vinden.’
De overheid voorspelt met behulp van schimmige methodes fraude en misstanden in sociaal-economisch zwakkere wijken, naar eigen zeggen om de leefbaarheid te verbeteren. Hoe werkt die ‘glazen bol’? Kan deze methode waarbij instanties als Belastingdienst, UWV, politie en gemeenten privacygevoelige gegevens delen eigenlijk wel door de beugel?
Een coalitie van maatschappelijke organisaties begint een rechtszaak tegen de manier waarop de overheid burgers profileert om socialezekerheidsfraude op te sporen in wijken met veel uitkeringen. Aanleiding is nieuw onderzoek van Argos en Lighthouse Reports.
Said uit Gouda merkt vanaf 2018 dat zijn leven ingrijpend verandert. De politie heeft ongebruikelijk veel belangstelling voor hem en buitenlandse reizen leveren hem steeds grotere problemen op.
Said uit Gouda merkt vanaf 2018 dat zijn leven verandert. De politie houdt hem in de gaten en buitenlandse reizen leveren hem steeds grotere problemen op.
Niets wijst erop dat ze ooit iets te maken hebben gehad met terrorisme, ze worden daar ook niet van verdacht en hebben geen crimineel verleden. Toch worden gewone burgers op reis voor vakantie of werk de toegang geweigerd of zelfs vastgezet op luchthavens in het buitenland, omdat ze een gevaar zouden zijn. Wat ze hebben misdaan, krijgen ze niet te horen.
Hoe bepaalt de overheid wie een potentiële fraudeur is en wie niet? Die vraag houdt ons bij Argos al een tijdje bezig. Sinds de toeslagenaffaire weten we dat geautomatiseerde risicoprofielen zelf ook niet zonder risico zijn. Duizenden ouders belandden in de kaartenbak van de afdeling fraudeopsporing. Afkomst of een laag inkomen konden daarin een rol spelen.
De Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) heeft jarenlang de afkomst van het bestuur van duizenden bedrijven geregistreerd in risicoprofielen om fraude tegen te gaan. De gedachte: een niet-westerse achtergrond geeft een grotere neiging tot regelovertreding. Al in 2017 werd intern gesteld dat sprake was van etnisch profileren en dat de statistische onderbouwing niet voldeed, maar toch bleef het systeem in gebruik.
De gemeente Rotterdam gebruikt een algoritme om bijstandsfraude te voorspellen. Hierin wogen kenmerken als geslacht, wijk, taal en zelfs indicaties van psychische en financiële problemen mee voor een risicoscore. Inmiddels past Rotterdam het model aan en is de gemeente open over de werking. Argos vroeg verantwoordelijk wethouder Richard Moti (Werk en Inkomen) naar zijn overwegingen.
Rotterdam gebruikt een algoritme om bijstandsfraude te voorspellen en kende jarenlang risicoscores toe op basis van bijvoorbeeld geslacht, woonwijk, taal en zelfs indicaties van psychische en financiële problemen. Hoewel er volgens de gemeente geen sprake is van oververtegenwoordiging van mannen, vrouwen of bepaalde wijken, blijkt uit cijfers dat daar nog wel vragen over zijn te stellen.
De overheid gebruikt algoritmes om te voorspellen of iemand misschien fraudeert. Dat dit mis kan gaan weten we inmiddels van de Toeslagenaffaire: er bleek sprake van discriminatie van mensen met een tweede nationaliteit en vooral mensen met lage inkomens werden op de korrel genomen.
