De arbeidsmigrant in de val... gelokt
Ons kabinet stuurt aan op minder arbeidsmigranten. Ondertussen worden migranten uit Oost-Europa door Nederlandse bedrijven onverminderd naar Nederland gelokt met wervende praatjes. Argos onderzocht de toegepaste wervingsmethoden van Nederlandse uitzendbureaus in onder andere Polen, waar de grootste groep arbeidsmigranten vandaan komt. Wat opvalt: de bedrijven schetsen in hun advertenties een wel heel rooskleurig beeld van het werken in Nederlandse kassen, slachterijen en magazijnen.
Welke advertenties krijgen mensen in Polen te zien voor laagbetaalde arbeid in Nederland? Een simpele Google zoekopdracht – praca w Hollandii przez uitzendbureau (‘werken in Nederland door uitzendbureau’) – levert meer dan 30 duizend hits op. Allemaal vacatures waarop Polen kunnen reageren op Nederlandse banen. Het werk: koekjes inpakken, vlees sorteren of machines onderhouden. De banen, via uitzendbureaus onder andere aangeboden door bedrijven als Albert Heijn, Jumbo, PostNL en Lidl, betalen vaak niet veel meer dan het minimumloon. Dat bedraagt in 2024 ongeveer €2300 per maand, en ligt daarmee ver boven het minimumloon in Polen. Dat is iets minder dan duizend euro per maand. Een buitenkans voor velen die in hun thuisland niet rondkomen of simpelweg niet aan het werk komen. En door het schreeuwend tekort aan arbeidskrachten liggen de jobs in Nederland voor het oprapen.
Arbeidsmigrant in de val
Stel, je valt tijdens je werk van een ladder en verbrijzelt allebei je onderbenen. Wat verwacht je dan van je werkgever? Waarschijnlijk niet dat hij je in het ziekenhuis opbelt met het bericht dat je contract niet wordt verlengd. En al helemaal niet dat hij stelt dat het je eigen schuld was: had je maar niet op die ladder moeten klimmen.
Ben je een Pool en op zoek naar zo een goedbetaalde baan in Nederland, dan kun je terecht bij uitzendbureaus zoals Randstad, Carriere en House of Covebo. Bedrijven die in de afgelopen 5 jaren een omzet in de honderden miljoenen hadden. De vacaturepagina’s van deze bedrijven zijn speciaal toegankelijk in het Pools en er zijn tientallen openstaande vacatures door heel ons land. Wanneer je op een vacature klikt, blijkt al snel dat vrijwel iedereen ervoor in aanmerking komt. “Als je op zoek bent naar een stabiele baan in een vriendelijke omgeving, zonder dat je vreemde talen of ervaring hoeft te kennen, dan hebben wij iets voor jou!” In veel gevallen wordt een Poolse coördinator beloofd die je wegwijs maken op de werkvloer. In sommige gevallen is alleen een basisschool opleiding voldoende.
En daarbij komen een hele reeks aantrekkelijke secundaire arbeidsvoorwaarden. Sommige uitzendbureaus bieden “mogelijkheid tot huisvesting en vervoer naar uw werk”. Een enkele keer biedt men ook “assistentie bij het organiseren van transport van Polen naar Nederland”. Ook de verplichte zorgverzekering sluit je uitzendbureau voor je af. De huur- en zorgpremies worden ingehouden op je loon, je hoeft nergens aan te denken. Kers op de taart: “Overuren betaald, waardoor u nog meer verdient!”.
Afhankelijkheidsdynamiek
Er wordt dus een aantrekkelijk beeld geschetst van het werken in Nederland. Maar in de praktijk komen veel arbeidsmigranten bedrogen uit.
De verregaande begeleiding door uitzendbureaus kan namelijk ook een keerzijde hebben: er ontstaat een afhankelijkheidsdynamiek waartegen de migrant moeilijk kan opstaan. De arbeidsmigrant is enkel beschermt zolang hij kan werken. Dat blijkt uit 15 dossiers van conflicten tussen arbeidsmigranten en hun Nederlandse werkgevers, die Argos onderzocht samen met Investico. In de dossiers zien we dat de mooie beloften als een kaartenhuis ineenstorten wanneer een arbeidsmigrant met ziekte of arbeidsongeval te maken krijgt – wat onder deze groep 1,5 keer vaker voorkomt dan onder Nederlandse werknemers.
Drie belangrijke factoren die hierin meespelen zijn de huisvesting, zorg en het taalverschil.
Te beginnen bij die huisvesting, niet alleen vaak geregeld door je uitzendbureau of het bedrijf waar je voor werkt. Zoals we ook zien bij Piotr Pólrołniczak in een uitzending van Argos, komt het vaak voor dat arbeidsmigranten op het terrein van hun werk wonen. Er zijn wel regels rondom de woonomstandigheden van deze woningen, maar die gaan niet over de dubbele afhankelijkheid als een werkgever ook huisbaas is.
In het dossier onderzocht met de collega’s van Investico wordt duidelijk dat wanneer je als arbeidsmigrant niet meer kan werken, door bijvoorbeeld ziekte of letsel, je ook je huis kan verliezen. Het huurcontract is immers gekoppeld aan je arbeidscontract. Als je tijdelijke, kortlopende contract niet wordt verlengd kan het dus goed zijn dat je ook je huisvesting kwijtraakt. Zo wordt een migrant dubbel geraakt als hij niet meer kan werken. En een arbeidsmigrant die na een bedrijfsongeval meent recht te hebben op letselschadevergoeding, zal misschien twee keer nadenken voor hij het opneemt tegen zijn huurbaas.
Arbeidsmigranten hebben in Nederland dezelfde zorgverzekeringsplicht als Nederlanders. Maar je daadwerkelijk ziekmelden gebeurt niet altijd. In 2021 concludeerde Investico al dat arbeidsmigranten zich minder snel ziekmelden uit angst om werk te verliezen, of zelfs ontmoedigd worden om zorg te krijgen. Ook is er volgens Investico sprake van een zorgkloof: arbeidsmigranten krijgen voor dezelfde zorgpremie niet dezelfde zorg als Nederlanders. Investico beschreef ook al gevallen waarin maandelijks zorgpremie op het loon ingehouden wordt, maar achteraf blijkt dat de zorgverzekering nooit afgesloten is.
Dat arbeidsmigranten voor hun werk geen Nederlands hoeven te spreken, wreekt zich als zij een ongeval krijgen. Nu moet je bij een arts uitleggen wat er aan de hand is. En als de Nederlandse Arbeidsinspectie onderzoek naar het ongeval doet, kan het zijn dat zij het verslag van het onderzoek in het Nederlands naar je toe sturen. In de 15 door Argos en Investico onderzochte dossiers zaten meerdere brieven in het Nederlands aan migranten die de taal niet machtig zijn. Volgens Rob Paumen, hoofd arbeidsomstandigheden Arbeidsinspectie, zou dit niet de bedoeling zijn.
Arbeidsinspectie zoekt na ongeval niet meer naar overtredingen
De Nederlandse Arbeidsinspectie (NLA) zoekt niet langer gericht naar overtredingen bij bedrijven nadat een werknemer daar een ongeluk heeft gekregen. Ook is een boete uitdelen na een ongeluk geen doel meer van de inspectie. Dat zegt afdelingshoofd Arbo Rob Paumen in een gesprek met Investico en Argos, die onderzoek deden naar arbeidsongevallen bij arbeidsmigranten.
Een falend vangnet
Antropoloog en onderzoeker Stella Jonkhout wijst in gesprek met Argos op een belangrijk punt. Arbeidsmigranten zijn, zo zegt zij, niet per definitie kwetsbare werknemers. Maar de context waarin zij werken maakt hen kwetsbaar. De optelsom van de taal niet spreken, laaggeschoold en fysiek zwaar werk verrichten en de onzekerheid van uitzendwerk zorgt voor een verhoogd risico op arbeidsongevallen op de Nederlandse arbeidsmarkt.
Specialist aansprakelijkheidsrecht Yvonne Waterman bevestigt aan Argos dat de verantwoordelijkheid vaak bij arbeidsmigranten zelf wordt gelegd wanneer er een arbeidsongeval plaatsvindt. “[Als een arbeidsmigrant] gewond raakt, dan zegt het uitzendbureau dat hem heeft ingehuurd: voor jou tien anderen. En ineens van het ene moment op het andere zit hij zonder inkomen, zonder bescherming, zonder huisvesting en ook nog gewond, met alle ellende die daaruit voortvloeit.” Het vangnet waarmee je naar Nederland werd getrokken, is dan ineens ver te zoeken.