'Ambtenaren worstelen tussen eed op grondwet en loyaliteit aan ministerie'

Voor Bosman was het een optelsom waardoor ze voor haar gevoel niet anders kon dan weggaan. “We bekennen zo ontzettend kleur: door een aangeklaagd oorlogsmisdadiger als Netanyahu te blijven steunen en door niet voor een ‘staakt het vuren’ te stemmen.” Bosman doelt op het moment dat Nederland zich onthield van stemming, toen de Algemene Vergadering van de VN stemde voor een motie waarin werd opgeroepen tot een staakt-het-vuren in Gaza.  

Dat de commissie Buitenlandse Zaken van de Tweede Kamer afgelopen maand op de valreep haar uitnodiging voor de VN-rapporteur voor de Palestijnse gebieden introk, telde op bij haar frustratie. “Zij stelt onrecht aan de kaak, maar wordt weggezet als een antisemiet, een omstreden figuur. Ik ben totaal in shock over wat er gebeurt.”

Westelijke Jordaanoever

Tien jaar lang werkte Bosman op Buitenlandse Zaken. Ze was teamleider van de ‘Mashreq-regio’ (Irak, Syrië, Jordanië en Libanon). Daarna was ze plaatsvervangend afdelingshoofd bij de directie Europese Integratie. We spreken haar en andere oud-ambtenaren tijdens ons onderzoek voor een televisie-uitzending van Argos. Daarin doen we onderzoek naar Nederlandse bedrijven die actief zijn in illegale nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever. 

Bosman is niet de enige die vertrok uit onvrede over het Israël-beleid. Ook drie andere oud-ambtenaren en diplomaten van Buitenlandse Zaken vertellen ons dat ze worstelen met hun eigen regeringsbeleid over Nederland-Israël.  

Angélique Eijpe hakte al eerder de knoop door omdat ze het niet eens was met de koers van het ministerie. 21 jaar werkte ze voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken, waarvan een paar jaar als diplomaat in Oman. “Ik hoopte dat de toenmalige minister (Hanke Bruins Slot, red.) in gesprek wilde hierover. In haar ministerschap was ze juist bezig met tegenspraak en sociale veiligheid op de werkvloer. Dus op vrijdag 13 oktober, toen Israël had aangekondigd dat iedereen uit Noord-Gaza weg moest, dacht ik dat ik wel bij haar kon binnenlopen. Ik wilde zeggen: ‘hier moet je iets mee. Je kan niet blijven zeggen dat we hier onvoorwaardelijk achter staan.’ Maar de deur bleef potdicht en dat is zo gebleven.” 

Volgens een woordvoerder van het ministerie wordt de maatschappelijke discussie over het conflict tussen Israël en Hamas ook op de werkvloer gevoerd. “Daar bieden we ruimte voor, onder meer via diverse bijeenkomsten, luistersessies en gesprekken. Deze luistersessies zijn bedoeld om met elkaar een open gesprek te voeren over de zorgen die er leven bij collega’s.” Ook zegt het ministerie ambtelijke tegenspraak te ‘stimuleren’. Waarom de minister niet bereikbaar was voor een van haar topadviseurs, blijft onduidelijk. 

Morele ondergrens

Als ambtenaar weet je dat de politiek leidend is en dat je als ambtenaar dus in principe de politieke lijn volgt, zegt Bosman. “Maar ik denk dat je voor jezelf de afweging moet maken waar je nog mee akkoord kan gaan. Je moet wel zelf blijven nadenken en een morele ondergrens trekken. Voor mij lag die grens bij het schenden van internationaal recht en het gedogen van mensenrechtenschendingen.”   

Ook voor Van der Woude is het klip en klaar: “Als de politieke lijn in strijd is met hogere principes zoals het internationaal recht en de grondwettelijke plicht om de internationale rechtsorde te beschermen, dan is het echt een ander verhaal dan bijvoorbeeld bij de weigerambtenaren die geen ‘same-sex’-koppels wilden bijstaan. Als iedere ambtenaar vasthoudt aan het blind uitvoeren terwijl de politiek degradeert – we zien het gebeuren – is dat een recept voor duistere tijden. Bedenk dat de ambtenaren de handen zijn van de politiek. Ze dragen wel degelijk verantwoordelijkheid als er destructief beleid wordt bedacht en uitgevoerd.”   

Emotioneel

Samen met zo’n 350 collega’s schrijft Eijpe, twee weken na de aanval van Hamas op 7 oktober, een brief aan de minister. Ze veroordelen daarin de ‘gruwelijke’ aanvallen van Hamas op onschuldige Israëlische burgers. Ze noemen de reactie van Israël in Gaza ‘disproportioneel’ en ‘buitensporig’. 

Volgens Eijpe werden zij en haar collega’s weggezet als emotioneel. “Op het Rijksportaal verscheen een bericht dat ze begrip hadden voor onze emoties en gevoelens, maar dat we de collega’s op het dossier moesten vertrouwen.” Half november dient Eijpe haar ontslag in. “In mijn ontslagbrief heb ik de vraag gesteld waar ik nooit antwoord op heb gekregen: Wat is het nationale belang om zo onvoorwaardelijk achter Israël te blijven staan? Waarom?”  

Ontmoedigingsbeleid

Officieel heeft Nederland een zogeheten ontmoedigingsbeleid, waarin de overheid naar eigen zeggen Nederlandse bedrijven ontmoedigt om zaken te doen in of met Israëlische nederzettingen. Dat beleid wordt vooral passief opgevat: pas als bedrijven er expliciet naar vragen, adviseert het ministerie negatief. De praktijk laat zien dat bedrijven desondanks blijven zakendoen in of met de nederzettingen.   

Uit interne mailwisselingen blijkt bovendien dat ambtenaren van Buitenlandse Zaken zich ervan bewust zijn dat het ontmoedigingsbeleid niet voldoet aan verplichtingen uit het internationaal recht. Dat blijkt uit stukken die werden opgevraagd door de NGO’s SOMO en The Rights Forum, en in handen zijn van Argos. 

Mailwisselingen

Zo erkennen ambtenaren dat de nederzettingen in strijd zijn met het internationaal recht. Ook beseft men op het ministerie dat Nederland de verplichting heeft om nederzettingen niet te erkennen en geen hulp of bijstand te verlenen aan de instandhouding ervan. Toch heeft de inhoud van het ‘ontmoedigingsbeleid’ dat Nederland voert richting bedrijven die er zakendoen, weinig om het lijf.

Gedoogbeleid

Oud-ambtenaar Berber van der Woude durft te stellen dat het een beleid is van volledige ‘laisser-faire’. “Je kunt het beter een gedoogbeleid noemen.” Van der Woude werkte bijna 14 jaar als diplomaat voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Haar laatste post was de Palestijnse stad Ramallah van 2019 tot 2021: “In bezet gebied dus.”  

Toen al zag ze dat het Nederlandse Booking.com appartementen verhuurde in bezet gebied en volledig haar gang kon gang. “Terwijl: het is een onderneming op gestolen land. Dat is in strijd met het internationaal recht. Maar Nederland doet niks.” 

Lang hoopte Van der Woude dat ze intern nog dingen kon veranderen door het te blijven aankaarten. “Uiteindelijk geloofde ik meer in verandering van buitenaf en nu ben ik vrijer om mijn verhaal te vertellen.”

In 2022 neemt Van der Woude ontslag en zet ze haar strijd voor een rechtvaardig beleid voort als bestuurslid van The Rights Forum. The Rights Forum zet zich in voor een ‘rechtvaardige uitkomst’ van de kwestie-Palestina/Israël en komt op voor de rechten van de Palestijnen. Van der Woude schreef een lang afscheidsbericht naar alle collega’s met wie ze had gewerkt. Ze hekelde daarin het Israël-Palestina beleid, maar sprak zich ook uit over organisatorische zaken.: “Voor mensen die niet sterk conformeren is het in feite onmogelijk om carrière te maken”, vertelt ze. 

Tegenspraak

“Er is geen gezonde cultuur van tegenspraak binnen het Ministerie van Buitenlandse Zaken”, zegt Van der Woude. “Ik weet van oud-collega’s die daar nog werken dat de sfeer binnen Buitenlandse Zaken zwaar gespannen is. Voor het Midden-Oosten vredesprocesteam is het moeilijk om nog goede mensen te vinden. Je kan het namelijk nooit goed doen. Mensen weten dat je daar vieze handen moet maken.”  

Oud-diplomaat Frans Makken herkent de verhalen van Eijpe en Bosman. Van 2005 tot 2008 was hij ambassadeur in Ramallah. Sinds de oorlog in Gaza heeft hij weer veel contact met oud-collega’s en huidige ambtenaren van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. “Deze kwestie gaat onder je huid zitten en daar kom je niet meer van af. Dat zit met name in het gevoel van onrecht. Het feit dat er nog steeds wordt weggekeken. Na al die jaren verwonder ik me over hoe de Palestijnen behandeld worden en hoe op alle mogelijke manieren het internationaal recht wordt getart en dat dat straffeloos kan gebeuren. Met als apotheose de hele vernietiging van Gaza. En dan wordt het nog soort van goedgepraat." 

De verontwaardiging over het buitenlandbeleid heeft veel (oud-) ambtenaren bij elkaar gedreven, volgens Makken. “Al het onrecht heeft ons gemotiveerd om te protesteren. Om toch een uitlaatklep te hebben voor het machteloze gevoel ten opzichte van deze regering en dit beleid.” Maar volgens Makken zijn er ook veel ambtenaren op het ministerie die in stilte lijden. “Het politieke beleid blijft pro-Israël en er zullen zeker ambtenaren zijn die het daarmee eens zijn, maar een hele hoop ambtenaren worstelen tussen hun eed op de grondwet en hun loyaliteit aan Buitenlandse Zaken.”  

Zwijgende meerderheid

Bosman vult aan: “Veel ambtenaren hebben toch zo’n instelling van: een minister is maar tijdelijk. Die wachten met pijn in de buik tot deze periode voorbij is. Er is een grote zwijgende meerderheid die zijn tijd uitzit.” Zelf heeft ze zich wel steeds uitgesproken op de werkvloer. Ze zat maandenlang regelmatig op donderdag te protesteren voor haar eigen ministerie. “Het voelde zo gek om daar te zitten. Op een gegeven moment dacht ik ook: wat zit ik hier nou te doen voor de deur van mijn eigen werkgever? En dan moest ik na de lunchpauze weer door die deur naar binnen om te werken. Ik had niks met het Nederland-Israël beleid te maken, maar ik ging me toch steeds meer medeverantwoordelijk voelen. Daarom ben ik weggegaan. Er zijn ook veel oud-collega’s die blijven omdat ze hopen dat ze op hun dossier nog iets goed kunnen doen.”   

Bosman stuurde een afscheidsmail met daarin de reden van haar vertrek. Daarbij deelde ze snoepjes uit aan de minister en aan haar collega’s in de vorm en kleur van watermeloenen. “De kleuren van de Palestijnse vlag.” Op haar vertrek is ‘aardig’ gereageerd, vertelt ze. “De druk vanuit de organisatie was er meer toen ik mij intern roerde.”   

NPO Start

Argos voerde deze gesprekken tijdens een onderzoek naar Nederlandse bedrijven die handeldrijven in illegale nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever. 'Booking in de Westbank' is te zien op NPO Start.