Een podcast over kennisspionage op Nederlandse universiteiten
Foto: © Sophia Twigt
Inlichtingendiensten waarschuwen voor spionage op universiteiten. Want het is niet de bedoeling dat high tech kennis van Nederlandse bodem in verkeerde handen valt. Maar hoe bescherm je kennis op een plek die juist bedoeld is om kennis te delen? En hoe bepaal je wie wel en niet te vertrouwen is? In Vriend of Vijand onderzoekt wetenschapsjournalist Saar Slegers de dilemma’s achter het Nederlandse kennisveiligheidsbeleid. En ze vraagt zich af: wiens veiligheid staat hier eigenlijk op het spel?
Op Nederlandse universiteiten werken wetenschappers van over de hele wereld. Hun motto: kennis delen, dan kom je verder. Maar wat als er ook mensen tussen zitten die hier vooral komen om kennis te halen? Of zelfs te stelen?
Het is verboden om onderzoekers en studenten te weren op basis van hun nationaliteit. Maar om het weglekken van gevoelige kennis te voorkomen, trekken universiteiten zich daar soms niks van aan. Hoe kan dat? En waarom komen die buitenlandse onderzoekers en studenten überhaupt zo graag naar Nederland?
Nederland heeft nogal een slechte reputatie als het gaat om kennisveiligheid sinds bekend werd dat de veiligheidsdiensten in de jaren ’70 de Pakistaanse atoomspion Abdul Khan lieten lopen. Met de geheime Nederlandse technologie die hij stal, ontwikkelde Pakistan een atoombom en was de wereld een kernmacht rijker.
Nederland heeft iets goed te maken aan de wereld. Mede daarom zijn de inlichtingen- en veiligheidsdiensten tegenwoordig extra scherp op kennisspionage. Maar hoe ver moeten we gaan in risicopreventie? En mag je discrimineren als de nationale veiligheid op het spel staat?
‘Kennis is het kloppend hart van onze samenleving’, zegt minister Robbert Dijkgraaf. Het is een hart dat we moeten beschermen, maar niet mogen verstikken. Maar het beschermen van kennis blijkt in de praktijk lastiger dan gedacht. Want welke kennis vormt precies een gevaar voor de nationale veiligheid?
Gaat het alleen om de verspreiding van technologie waarmee je massavernietingswapens kan maken? Of gaat het ook om onze ‘kroonjuwelen’: kennis die cruciaal is voor de Nederlandse high-tech industrie? Terwijl de spanning in de wereld stijgt, wordt de lijst van gevoelige vakgebieden steeds langer… Moeten universiteiten wel vast blijven houden aan hun ideaal van open kennisdeling?
Een Iraanse wetenschapper uit Luik wordt tijdens een vakantie in zijn vaderland benaderd door de Iraanse geheime dienst met de vraag of hij hun informant wil worden. Het is een vraag die zijn hele leven op zijn kop zet. Kan hij nee zeggen?
Inlichtingendiensten waarschuwen voor spionage op Nederlandse universiteiten. Maar hoe maak je het onderscheid tussen de mensen met goede bedoelingen en de mensen die er een dubbele agenda op nahouden?
Universiteiten moeten zich beter bewust zijn van mogelijke gevaren. Maar hebben zij wel de kunde en de capaciteit om potentiële spionnen te herkennen? En wie neemt het op voor onderzoekers die de pech hebben dat ze een verdachte nationaliteit hebben?
Minister Dijkgraaf van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap werkt aan een nieuwe wet, waardoor de overheid vanaf 2025 onderzoekers kan screenen die van buiten de EU komen die op Nederlandse universiteiten willen werken met gevoelige kennis. Een ingrijpend plan dat duizenden onderzoekers zal raken.
Hoe effectief is de voorgestelde maatregel? Hoe verhoudt die zich tot Artikel 1 van de Grondwet? En wat zijn de gevolgen voor de Nederlandse universiteiten? We vroegen het aan Robbert Dijkgraaf, zelf jarenlang kennismigrant in de VS, nu minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Regie, scenario en montage: Saar Slegers
Eindredactie: Huub Jaspers
Productie: Vera Bachrach & Eefje Blankevoort (Prospektor), Ymke Kreiken & Nicoline Tania (VPRO)
Eindmix: Arno Peeters
Dramaturgisch advies: Eefje Blankevoort
Muziek: Bram Kniest
Artwork: Sophia Twigt
Online redactie: Camille Schaepman
Vriend of Vijand is tot stand gekomen met steun van het NPO-fonds, het Fonds Bijzondere Journalistieke projecten en het Netherlands Institute for Advanced Study.
Saar Slegers is wetenschapsjournalist en radiomaker. Ze maakt podcasts en reportages voor onder andere NPO Radio 1, VPRO, NTR en HUMAN, zoals De Rode Draad (Bureau Buitenland, VPRO) en De Man en de Maan (DOCS, NTR). Voor De Man en de Maan kreeg ze de titel Meesterverteller van de Stichting Verhalende Journalistiek, won ze de Gouden Beitel en werd ze genomineerd voor de Prix Europa.
Maker Saar Slegers vertelt over haar podcast: Vriend of Vijand. Hoe meer ze zich verdiept in het Nederlandse kennisveiligheidsbeleid, hoe meer ze zich realiseert dat het motto 'kennis delen, dan komen we verder' niet altijd meer geldt op universiteiten. Bang voor problemen of overtredingen weren universiteiten studenten uit bepaalde landen, zoals China en Iran, soms toch. Mag je discrimineren als de nationale veiligheid op het spel staat?
De overheid wil vanaf 2025 buitenlandse onderzoekers gaan screenen die op Nederlandse universiteiten willen werken met gevoelige kennis. Wetenschappers en universiteiten vrezen voor de gevolgen: ‘De screening wordt een ramp voor de Nederlandse kenniseconomie.’ Dat blijkt uit onderzoek voor de podcast Vriend of Vijand van Argos (HUMAN/VPRO).
Danny Pronk is programmamanager intelligence & analyse bij het bedrijf SoSecure. Voorheen was hij als onderzoeker verbonden aan Instituut Clingendael. Daarvoor werkte hij drie jaar bij de AIVD en vijftien jaar bij de MIVD. Argos vroeg Danny Pronk om een reactie op de podcastserie ‘Vriend of Vijand’.
Bij de waarschuwingen voor kennisspionage wordt steeds verwezen naar de ‘affaire Khan’. Nederlandse onoplettendheid leidde de Pakistaanse atoombom. Maar klopt deze beeldvorming wel? Argos-journalist Huub Jaspers in gesprek met defensiedeskundige Ko Colijn.
