Veel meer PFAS in pesticiden: grote zorgen om drinkwater
PFAS-houdende pesticiden zijn in Nederland in vier jaar tijd meer dan verdubbeld. Dat blijkt uit onderzoek van Argos. De groei kan doorzetten als een algeheel verbod op PFAS, zoals nu voorligt in Brussel, pesticiden blijft uitzonderen. De PFAS bereiken ook ons grond- en drinkwater. Als er niets verandert, vrezen drinkwaterbedrijven voor ‘onherstelbare verontreinigingen’.
De afgelopen jaren werd steeds meer bekend over de risico’s van ‘forever chemicals’, ofwel PFAS. Dat zijn door mensen gemaakte, nauwelijks afbreekbare stoffen die zich opstapelen in mens en natuur, met ernstige gezondheidsrisico’s zoals kanker. Daarom dient Nederland In februari 2023.samen met Duitsland, Denemarken, Noorwegen en Zweden, een voorstel in bij het Europees agentschap voor chemische stoffen (ECHA). Ze willen een verbod op de productie en het gebruik van vrijwel alle PFAS-stoffen. Het voorstel geldt als een van de meest ambitieuze chemische verbodsprocedures in de geschiedenis van de Europese Unie (EU).
Maar in het voorstel staat, mede onder druk van de industrie, vanaf het begin een uitzondering: voor PFAS bij ‘essentieel gebruik’. Daaronder valt de medische wereld, maar ook pesticiden. Volgens de indienende landen zouden pesticiden al op veiligheid worden gecontroleerd door een eigen reguleringssysteem. Het zou onnodige ‘dubbele regulering’ betekenen om ze ook onder het PFAS-verbod te scharen.
PFAS zitten in veel verschillende producten. Bekende voorbeelden zijn anti-aanbakpannen en regenjassen, maar ze zitten ook in pesticiden. Op gewassen zorgen PFAS ervoor dat het water afstoot. Daardoor blijven de pesticiden langer op de plant, wat handig is om bijvoorbeeld schimmels te bestrijden.
Uit onderzoek van Argos blijkt nu dat juist deze groep bestrijdingsmiddelen de afgelopen jaren in Nederland forst groeit. De afzet van PFAS-houdende pesticiden nam toe van 131 ton in 2019 naar 268 ton in 2023. Een verdubbeling in vier jaar tijd.
Gebruik stijgt ondanks dip
Het is bijzonder dat het gebruik van PFAS-houdende pesticiden toeneemt. De afgelopen jaren schommelt de totale afzet van pesticiden namelijk. In 2023, het meest recente jaar waarover cijfers beschikbaar zijn, is een flinke dip te zien van ongeveer 25%. Boeren gebruikten toen minder pesticiden, vanwege een gunstig oogstjaar met weinig ziekte- en plaagdruk. In weerwil van deze trend werden PFAS-houdende pesticiden juist populairder.
Ook onderzoeksbureau CLM deed, in opdracht van zeven provincies en de vereniging van waterbedrijven in Nederland Vewin, onderzoek naar PFAS-houdende pesticiden. Het onderzoek wordt volgende week gepresenteerd, maar desgevraagd bevestigt hoofdonderzoeker en milieukundige Peter Leendertse de toename: “Dat komt door een aantal nieuwe pesticiden op de markt, die enorm populair zijn. Daarbij, PFAS-houdende pesticiden kunnen vrij gericht en effectief werken. Daardoor zie je een paradox: je bent bezig met zo goed en effectief mogelijk gebruik te maken van bestrijdingsmiddelen, maar ondertussen zit er wel PFAS in en wordt de bodem vervuild."
Vewin is bezorgd over de gevolgen. “Als de toevoer van PFAS uit verschillende routes niet wordt gestopt, kunnen kwetsbare winningen voor de drinkwaterproductie op den duur onherstelbaar verontreinigd worden.”
Ook boeren zelf maken zich zorgen. Hoofdonderzoeker Leendertse: “Zij weten vaak niet dat er PFAS in bestrijdingsmiddelen zit. Ik heb veel boeren gesproken die wilden weten in welke bestrijdingsmiddelen pfas zaten, zij zeiden: ’ik wil mijn bodem niet vervuilen.’”
Provincies en drinkwaterbedrijven zijn ook bezig meer inzicht te krijgen, omdat pas recent is begonnen met meten van PFAS in het grondwater.
TFA in grondwater
Een grote boosdoener binnen de groep PFAS-pesticiden is de stof TFA. Trifluorazijnzuur (TFA) is een nieuw soort PFAS. Er worden dan ook pas sinds kort metingen naar gedaan in het grondwater. TFA is een afbraakproduct van verschillende PFAS-houdende pesticiden. Deze ‘kleinste PFAS’ is extreem persistent en mobiel: het spoelt gemakkelijk door naar het grondwater. Een bijkomend probleem: het is zo klein dat het nauwelijks is te verwijderen met de traditionele waterzuiveringstechnieken.
Ook provincies beginnen zich dat te realiseren. De Provincie Utrecht publiceert eind 2023 een document waaruit een verontrustend beeld over het drinkwater naar voren komt: ‘TFA wordt aangetroffen in concentraties die duizend keer hoger liggen dan andere PFAS-stoffen’. Opvallend daarbij is dat TFA voornamelijk rondom landbouwgrond wordt aangetroffen. ‘Deze PFAS-stof vertoont een duidelijk ander patroon dan de overige PFAS-stoffen. De stof is namelijk sterk verhoogd in met name akkerbouwgrond en boomgaarden, wat suggereert dat deze samenhangt met gebruik van bestrijdingsmiddelen.’
Uit gesprekken met meerdere provincies blijkt dat Utrecht niet de enige provincie is waar TFA wordt aangetroffen. Drenthe, Overijssel en Noord-Brabant melden soortgelijke patronen.
Nog geen streep door PFAS
Drinkwaterbedrijven zijn stellig: “Er moet zo snel mogelijk een PFAS-verbod komen dat pesticiden niet langer uitzondert.”, aldus de vereniging van drinkwaterbedrijven Vewin.
Provincies, verantwoordelijk voor de grondwaterkwaliteit, stellen zich terughoudender op. In september 2024 schrijven de gezamenlijke provincies in een zogenoemd 'position paper’ dat zij dan wel een “zo snel en zo volledig mogelijk Europees PFAS restrictievoorstel" willen, maar “uitzonderingen waar dat strikt noodzakelijk is en echt niet anders kan (zoals enkele medische toepassingen)” willen behouden. Of PFAS-houdende pesticiden hieronder vallen, laten de provincies in het midden. Zo blijft de deur op een kier voor deze groep pesticiden.
Emeritus hoogleraar milieuchemie en toxicologie Jacob de Boer, gespecialiseerd in PFAS, twijfelt niet: “Ik ben absoluut voorstander van een algeheel PFAS-verbod, inclusief pesticiden. Het zorgt voor vervuiling van het grond- en drinkwater. En er zijn voor pesticiden makkelijk alternatieven te vinden.”
De grote vraag is of het verbod er überhaupt komt, door de intensieve lobby en verdeeldheid binnen de EU. “De lobby in Brussel is zeer machtig”, zegt De Boer. "Politici in Brussel zijn veel te gevoelig voor de lobby van de chemische industrie.”
Denemarken grijpt in
Denemarken is kennelijk ongevoelig voor die lobby: de Deense overheid heeft recent 23 PFAS-houdende pesticiden die afbreken in TFA verboden. Ook daar waren verhoogde TFA-concentraties in het grondwater te zien. Het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen (Ctgb), dat in Nederland gaat over de toelating van pesticiden, bestudeert momenteel de beslissing van hun Deense collega’s.